حقوق والدیناز آنجا که پدر و مادر واسطه فیض الهی به فرزندان هستند، و رضای خدا در رضای ایشان است و احسان به والدین در قرآن در کنار عبادت خدا واجب شمرده شده است، از اینرو لازم است که حقوق آنها را بشناسیم و در برآوردن آن بکوشیم؛ چراکه برآوردن حقوق پدر و مادر جز از طریق آشنایی با حقوق ایشان امکان ندارد. بدلیل آنکه در قرآن و روایات به حقوق مادر و پدر، همه جا در کنار هم اشاره شده است، ما نیز به حقوق آنها به طور کلی اشاره می‌کنیم و بعضی از حقوق را که اختصاص به مادر دارد در کنار آن نقل می‌کنیم. ۱ - خوش رفتارینباید والدین به خصوص مادر را در امور دنیوی در رنج و مشقت قرار داد هر چند مسلمان نباشند. چنانکه در قرآن آمده است «و صاحبهما فی الدنیا معروفا» ۲ - دعا و طلب مغفرتیکی دیگر از حقوق والدین دعا است؛ چنانکه مستحب است در حق ایشان این دعای قرآنی خوانده شود: «رب اغفر لی و لوالدی و ارحمهما کما ربیانی صغیراو اجزهما بالاحسان احسانا و بالسیئات غفرانا». آیت الله جوادی آملی در شرح این آیه می‌گوید: «در این آیه، لفظ» ربیانی به دنیا آوردند مرا (آمده است نه لفظ «ولدانی») رشد دادند مرا (و پدر و مادر باید به تربیت فرزند توجه داشته باشند و هر قدر فرزندشان را خوب تربیت کنند همان اندازه نسبت به فرزندشان حق دارند». [۲]
رادیو قرآن، برنامه سروش هدایت: تفسیر آیت‌الله جوادی آملی، مورخ ۱۰/۱/۷۸، ساعت: ۱۰: ۳۰.
۳ - سپاسگزاری از والدینخداوند در قرآن می‌فرماید: «اشکر لی و لوالدیک» در توضیح آیه فوق باید گفت بر اساس قاعده عقلی «وجوب شکر منعم» شکر خدا واجب است. پدر و مادر نیز یکی از مجاری فیض خدا و مصادیق نعمت او هستند. ایشان هم منعم هستند و هم نعمت. از این رو ما باید در درجه اول شکر خدا را بجا آوریم که چنین نعمت بزرگی به ما ارزانی داشته و سپس در ادای حقوق پدر و مادر که ولی نعمت ما هستند و بخاطر ما زحمات زیادی را متحمل شده‌اند بکوشیم. بنابراین بدلیل آنکه والدین مجرای وصول فیض و نعمت الهی به ما می‌باشند سپاسگزاری از ایشان در طول سپاسگزاری از خدا قرار می‌گیرد. البته روشن است که مقصود از سپاسگزاری و تشکر از والدین تنها تشکر زبانی نیست بلکه مقصود احترام قلبی و عملی و قیام به ادای حقوق ایشان است. امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد سپاسگزاری از والدین می‌فرماید: «یجب للوالدین علی الولد ثلاثة اشیاء: شکرهما علی کل حال و طاعتهما فیما یامرانه و ینهیانه عنه فی غیر معصیة الله و نصیحتهما فی السر و العلانیة». یعنی سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است: ۱- شکر پدر و مادر به هر شکل ممکن؛ ۲- اطاعت از پدر و مادر در هر چیزی که امر و نهی می‌کنند به جز در گناه و معصیت خدا ۳- خیرخواهی برای ایشان در پیدا و نهان. [۵]
حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، قم:موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳، ص۳۲۲.
۴ - رعایت ادب و پرهیز از شکوهخداوند در آیه ۲۳ و ۲۴ سوره اسراء می‌فرماید: «فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولا کریما واخفض لهما جناح الذل من الرحمة». از این آیه نکات ذیل را می‌توان برداشت کرد: ۱- لفظ «اخفض» همراه «ذل» آمده و هر دو به معنای نرمش و فروتنی با پدر و مادر است و تکرار دو کلمه هم معنا نشانه تاکید بر آن است. [۷]
مجلسی، محمد باقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). تهران:دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳، ج۸، ص۳۹۱.
۲- تواضع به پدر و مادر باید نشات گرفته از رحمت و عواطف قلبی و عمل به فرایض الهی باشد نه از روی کراهت و اجبار. [۸]
حقوق متقابل والدین و فرزندان، با معارف اسلامی آشنا شویم. سال ۱۵، ش ۳۶، زمستان ۱۳۷۵، ص۸۶.
در زمینه اف نگفتن به پدر و مادر امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «ادنی العقوق اف و لو علم الله شیئا ایسر منه و اهون منه لنهی عنه»، یعنی کمترین چیزی که باعث عاق پدر و مادر می‌شود، اف گفتن بدانهاست. و هر آینه اگر چیزی ساده تر و خفیف تر از آن وجود داشت، خدا حتما از آن نهی می‌کرد.» [۹]
مجلسی، محمد باقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳، ج۸، ص۴۲.
بنابراین اگر از کمترین چیزی که باعث آزار پدر و مادر شود نهی شده است، به طریق اولی بالاتر از آن را هم که باعث آزار آنها می‌شود نباید انجام داد. در حدیث آمده است: «ان اضراک فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما ان ضرباک... ان ضرباک فقل لهما غفر الله لکما فذلک منک قول کریم... و لا تملا عینک من النظر الیهما الا برحمة و رقة و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما و لا تقدم قدمهما»، یعنی اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدانها کمترین حرفی نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو خداوند شما را بیامرزد و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده.... و به پدر و مادرت جز با نظر رحمت و مهربانی نگاه نکن و صدایت را بالاتر از صدای آنها نبر و دستت را بالای دست ایشان بلند نکن و در هنگام راه رفتن جلوتر از قدم‌های ایشان راه نرو». [۱۰]
مجلسی، محمد باقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). تهران:دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳، ج۸، ص۳۹۰-۳۹۲.
مقصود از عبارت «دستت را بالای دست پدر و مادر قرار مده» یعنی هنگام گفتگو با آنها دستت را بالای دست آنها مبر چنانکه نزد عرب رایج بود که هنگام گفتگو دستانشان را باز می‌کردند و تکان می‌دادند.۵ - نیکی و احسانآیات ۱۷/اسراء، ۲۹/عنکبوت، ۴۶/احقاف، ۸۳/بقره در مورد احسان به پدر و مادر است. خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره می‌فرمایند: «و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله وبالوالدین احسانا». این آیه شریفه به سه نکته اشاره دارد: ۱- احسان به والدین در ردیف عبادت و بندگی خدا قرار گرفته است. [۱۶]
حقوق متقابل والدین و فرزندان، با معارف اسلامی آشنا شویم. سال ۱۵، ش ۳۶، زمستان ۱۳۷۵، ص۸۵.
۲- نیکی به والدین اختصاص به آیین پیامبر ندارد؛ بلکه در ادیان دیگر نیز مطرح بوده است. ۳- به دلیل اهمیت احسان به پدر و مادر خداوند از بنی اسرائیل نسبت به این امر عهد و پیمان گرفته است. حال این سوال مطرح است که چرا احسان به پدر و مادر در قرآن تکرار شده است؟ نخست به دلیل اهمیت حقوق ایشان است. دیگر آنکه چون در دوران کهنسالی نگهداری پدر و مادر زحمت دارد، به همین دلیل بارها در قرآن عبارت «و بالوالدین احسانا» آمده است. روزی فردی از حضرت ابا عبدالله (علیه‌السّلام) در مورد آیه «و بالوالدین احسانا» پرسید، حضرت فرمودند: «الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لا تکلفهما ان یسالاک شیئا مما یحتاجان الیه و ان کانا مستغنیین»، یعنی احسان آن است که با آنان معاشرت نیکو و پسندیده داشته باشی و در مجالست و مصاحبت، از احترام به آنها دریغ نورزی و آنها را مجبور نکنی تا چیزی را که احتیاج دارند از تو بخواهند، هر چند بی نیاز باشند. از این حدیث بر می‌آید که انجام کار - در صورت درخواست و مطالبه پدر و مادر - احسان نمی‌باشد بلکه نیکی کردن به آنها بدون اظهار حاجت احسان است». [۱۷]
حقوق متقابل والدین و فرزندان، با معارف اسلامی آشنا شویم. سال ۱۵، ش ۳۶، زمستان ۱۳۷۵، ص۸۶.
خواجه نصیر الدین طوسی در مورد احسان والدین به فرزندان و بالعکس می‌گوید: «محبت پدر و مادر فرزندان را محبت طبیعی است و محبت فرزندان ایشان را محبتی ارادی و به این سبب در شرایع، اولاد را به احسان به آباء و امهات (سفارش کرده‌اند) و فرق میان حقوق پدران و مادران (از اینجا) معلوم می‌شود، (که) حقوق پدر روحانی تر است و به این سبب تنبیه فرزند بر آن بعد از تعقل حاصل آید و حقوق مادر جسمانی تر، و به این سبب هم در اول احساس، فرزند آن را فهم می‌کند و به مادران میل زیاد نمایند و به این قضیه ادای حقوق پدران به بذل طاعت و ذکر خیر و دعا و ثنا که روحانی تر است باید و ادای حقوق مادران به بذل مال و ایثار اسباب تعیش و انواع احسان که جسمانی تر است زیاده باید». [۱۸]
سپهری، محمد، ترجمه و شرح رساله الحقوق امام سجاد. قم: دارالعلم، ۱۳۷۵، ص۱۳۴-۱۳۵.
۶ - نیکی در زمان حیات و پس از مرگنیکی یا بر آن است که از آنچه دوست داریم، بدهیم زیرا مقام ابرار نیز چنین است. حضرت صادق (علیه‌السّلام) در خصوص برو نیکی به پدر و مادر می‌فرمایند: «ما ینمع الرجل منکم ان یبروا الوالدین حیین و میتین یصلی عنهما و یتصدق عنهما و یحج عنهما و یصوم عنهما فیکون الذی صنع لهما و له مثل ذلک فیزیده الله ببره و صلاته خیرا کثیرا»، یعنی چه چیز مانع از آن می‌شود که به پدر و مادرتان در دنیا و پس از مرگ نیکی کنید: برای آنها نماز بخوانید و صدقه دهید و حج بگذارید و روزه بگیرید و مانند آن برایشان انجام دهید، زیرا خداوند به نیکی شما خیر زیاد می‌دهد». در روایت آمده است که روزی فردی به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفت: «مرا سفارشی ده» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموند: «والدیک فاطعهما و برهما حیین کانا او میتین و ان امراک ان تخرج من اهلک و مالک فافعل فان ذلک من الایمان»، یعنی تو را به پدر و مادرت سفارش می‌کنم که به آنان در حیات و ممات نیکی کنی و اگر به تو امر کردند که از مال و خانه ات بگذری، پس چنین کن، زیرا این جزئی از ایمان است. علامه مجلسی در شرح نیکی به پدر و مادری که فوت کرده‌اند می‌گوید: «با طلب مغفرت و آمرزش برای پدر و مادر و پرداخت دیون و قرض‌های آنان و به جا آوردن قضای عبادات آنان و انجام کارهای خیر و صدقه برای آنان و تمام کارهایی که باعث رسیدن ثواب به ایشان می‌شود به آنان نیکی کن.» [۱۹]
مجلسی، محمد باقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). تهران:دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳، ج۸. ص۳۹۳.
امام صادق می‌فرمایند: «بر الوالدین من حسن معرفة العبد بالله، اذ لا عبادة اسرع بلوغا بصاحبها الی الله من بر الوالدین المسلمین لوجه الله لان حق الوالدین مشتق من حق الله» یعنی نیکی به پدر و مادر از حسن معرفت بنده نسبت به خدا نشات می‌گیرد؛ زیرا هیچ عبادتی سریعتر از نیکی به پدر و مادر مسلمان به رضایت خدا منجر نمی‌شود، زیرا حق پدر و مادر از حق خدا ریشه گرفته است». ۷ - پانویس۸ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن، برگرفته از مقاله «حقوق والدین». رده‌های این صفحه : موضوعات قرآنی | والدین
|